Obiecałam wytłumaczyć się z tytułu tego cyklu. Powracanie ziemian – dlaczego? Po kolei.

Wydobywanie się spod propagandowej interpretacji świata potrafi trwać długo. Niby już wiesz, że było inaczej, niż wcisnęli ci do głowy w szkole czy w mediach. Niby już jesteś po drugiej stronie cienkiej czerwonej linii, a jednak wciąż nie zadajesz pytań, które są podstawowe. Tak i ze mną było.

To prawda, od małego lubiłam wszystko co pałacowo-dworskie. Moja ś.p.Mama zamęczała mnie (tak wtedy myślałam) wyprawami z konserwatorami, którzy opowiadali o tych wszystkich iluś osiowych ryzalitach, traktach, mansardach i boniowaniach. Wyszukiwała te spotkania w jakich Towarzystwach Wiedzy Powszechnej, a ja wtedy widziałam to wszystko jako zabytki. Coś, co jeszcze jest, co da się opisać w kategoriach historii architektury i sztuki, ale co już jest tylko przeszłością, o której trzeba pamiętać bo pięknie wyglądała i tyle.

To prawda, w latach 80. plątaliśmy się z mężem po starych kościołach i muzeach w starych pałacach. Zwykle koleją, potem na piechotę. Raz chyba nawet stopem.  To wtedy zakochałam się w Tylmanie z Gameren, ponoć synu krawca z Utrechtu, który nasycił polski krajobraz budowlami na nieziemskim styku baroku i klasycyzmu.

Na początku lat 90. Stowarzyszenie Historyków Sztuki  zaczęło robić dworskie seminaria i wydawać referaty w kolejnych tomach. A kiedy profesor Jaroszewski wydał nie za duży - ale za to z rysunkami -  przewodnik po pałacach i dworach Mazowsza,  z radością, metodycznie, co sobotę,  jeździliśmy z zaprzyjaźnionym reżyserem po bocznych drogach wokół Warszawy i odkrywaliśmy kolejne domy albo tylko ich fundamenty. To wtedy dotarło do mnie, że póki we dworze była szkoła czy PGR – jakoś  trwały. Po likwidacji pegeerów wiele z nich, nieremontowanych, traciło dach, a potem  błyskawicznie przestawało istnieć. Opowiadałam wtedy znajomym, że w promieniu 150 kilometrów od miasta jest tych dworów prawie tysiąc – nie wierzyli. Scenariusza dużego dokumentu o tej naszej bolącej wyrwie, zaprzyjaźnieni „nasi” w telewizji jednak nie chcieli. Mogliśmy dostać „zamówienie” na pięciominutowe pocztówki krajoznawcze. A myśmy chcieli pokazać całość. Utratę i konsekwencje.

Marek Kwiatkowski do dworu po Cieszkowskich,  w Suchej, zwoził już wtedy stare organistówki i karczmy z okolicy. Z nim i z  kilkoma właścicielami mazowieckich dworów, którzy je od państwa sprzedającego „zabytki” kupili i nawet założyli jakieś swoje koło przy PTTK,  uknuliśmy wtedy spisek pod nazwą „Ziemiański szklak wokół Warszawy” i pracowicie planowaliśmy nigdy nie urzeczywistniona trasę dla licealistów. 

Wtedy -   widziałam to wciąż jako dramat pięknych miejsc i pięknej formy, choć już  zaczynałam dostrzegać ludzi, którzy się w tych odebranych majątkach kształtowali. Bo Marek Miller wydał już swoja „Arystokrację”, pokazująca „podszewkę” trwania pałacu nieborowskiego, z którego całą zebraną tam, nie wiedzieć czemu, wierchuszkę arystokracji wywieziono do Krasnojarska.  A spotkany w Suchej  Zdzisław Morawski naopowiadał mi już ile się dało o tym,  jak srogo wychowywano ich, dzieci, w Małej Wsi, żeby przypadkiem nie czuły się ważniejsze i żeby  potrafiły dobrze służyć innym. Fakt, w jego rodzinnym dworze wciąż był ośrodek URM-u ale nie mieszkała już w nim, jak fuksem przez lata, Nina Andrycz. Taka to była miara postępu.

Z roku na rok, pojawiało się coraz więcej poszukiwaczy rodzinnych śladów, pomagał im  Minakowski ze swoja genialną „Genealogią potomków Sejmu Wielkiego”. Ale wciąż widywałam w portalach turystycznych sformułowane bez potrzeby jakiegokolwiek wytłumaczenia frazy:  „Dwór oddany na skarb państwa”.  A na mosiężnych tabliczkach  -  informacje: „W posiadaniu muzeum od 1946 roku”. No, dobrze, , czasem muzeum podawało trop   nieco dokładniejszy choć wciąż pełen niespotykanej dyskrecji, jak na przykład:  „Z kolekcji Potockich w Krzeszowicach”, które to Krzeszowice można było sobie obejrzeć w stanie lekko zrujnowanym w sieci i dośpiewać resztę.

Czytałam, oglądałam, już widziałam w tym i ludzi i rolę jaką obywatele ziemscy pełnili przez stulecia. A jednak dopiero rok temu zadałam sobie pytanie, od którego wszystko powinno się zaczynać.

 

Ile?

 

 Ile majątków zabrał obywatelom ziemskim w 1944 roku dekret PKWN, podpisany przez Bieruta, Osóbkę Morawskiego, Wasilewską, Berlinga?

Do tej pory wiedziałam, że dużo, widziałam szczegóły tej nienazwanej w historiografii oficjalnej opowieści.  Ale nie zapytałam siebie o skalę. A skala stała się oczywista, kiedy tylko wyciągnęłam po nią rękę. Ciotka Wiki, od czci i wiary często odsądzana, podała mi ją  tacy.

Prawie dziesięć tysięcy majątków ziemskich zabrano ludziom tu, w tych granicach, które narysowała dla nas Jałta. Kolejne piętnaście tysięcy pozostało za grubą kreską mapy, zaproponowaną przez Curzona jeszcze w  negocjacjach ryskich. Kresowe piętnaście tysięcy opisał  jeden niezwykły człowiek, który przyjechał ze Lwowa wraz z Ossolineum. Roman  Aftanazy. (O nim będzie osobno, bo to postać szczególna.)  Dziesięć tysięcy majątków odebranych wewnątrz granic pojałtańskich opisują przez ostatnie lata w najróżniejszych miejscach najróżniejsi ludzie.  A ja, mogę o tym wszystkim czytać.  I dlatego to jest dla mnie czas powracania ziemian.

Nie przemijania, nie kresu epoki, jak nazywa to  „Karta”, która niedawno (no dobrze, to już rok minął )  wydała numer ze wspomnieniami ziemian z czasu, kiedy dwory wpadały w ręce nowych okupantów. Jestem z „Kartą” zaprzyjaźniona, bo robiłam ją dawno temu,  w podziemiu, kiedy nie była jeszcze kwartalnikiem historycznym tylko zwykłym „tołstym żurnałem”, jak się wtedy mówiło. Po ‘89 „Karta”, przez trop Sybiraków i wielkie „Archiwum Wschodnie” siłą rzeczy musiała zaprzyjaźnić się  ze środowiskiem ziemiańskim. Współpracował z nią  ś.p. Janusz Przewłocki, który z pasją zbierał zdjęcia dokumentujące historię polskich ziemian. Część była pokazywana w warszawskim Domu Spotkań z Historią, część została opublikowana w albumie przez „Kartę” wydanym,  a wszystkie leżą dziś w magazynie Muzeum Narodowego i czekają.

Ale „ziemiański” numer Karty  miał  piekielną okładkę. Żadna tam nobliwa matrona w żabotach czy ogród  tonący w promieniach słońca z dziewczynkami w anglezach. Na zimowym chyba zdjęciu stoi Juliusz Tarnowski,  obok niego Władysław i Adam Zamoyscy. Każdy ze strzelbą, z lufą skierowaną ku ziemi,  po polowaniu. Przed nimi, równo ułożone,  trzy  martwe wilki. A w mojej głowie od razu te tropy z Kaczmarskiego.  Coś zniszczyliście,  a teraz jesteście sami jak te wilki? To wy byliście jak  obława a teraz  wszyscy wyginiecie? I tytuł numeru: Przemijanie ziemian. Wewnątrz: Temat numeru – ziemiaństwo – kres epoki i  wstępniak Zbyszka Gluzy z jednej strony czuły wobec dziedzictwa, z drugiej ze stalową ostrością akceptujący to, co jest.  Kres, przemijanie, zostało po nich…

 

Na a do mnie oni właśnie powracają.

Są jak ten Wilk Kaczmarskiego, co jednak przetrwał i nawołuje, że trzeba się bronić.

Wyrwałem się z obławy tej, schowałem w obcy las, Lecz ile szczęścia miałem w tym, to każdy chyba przyzna, Leżałem w śniegu jak nieżywy długi, długi czas., Po strzale zaś na zawsze mi została krwawa blizna...

Blizna została ale przetrwali. Skąd w nich siła do trwania?

Pisze o tym Jałowiecki, o którym się dowiedziałam na blogu Coryllusa, a teraz przepisuję i podaję dalej. „Requiem dla ziemiaństwa”:

(...) Wpadł do hotelu jakiś wojskowy wołając:

- Uciekajcie, panowie, bolszewicy są już w pobliżu Wilna.(…)

Była godzina druga nad ranem, gdy przed hotelem zawarczały głucho jakieś pojazdy.(…) W świetle latarni stały dwa czołgi. Ujrzałem charakterystyczne czapki z wielkimi czerwonymi gwiazdami. To nie było złudzenie, to byli bolszewicy.

Tym razem ogarnęła mnie rozpacz. „Wiec po to wyjechaliśmy z Kamienia, na to przeszliśmy całe to piekło ucieczki, aby na końcu wpaść w łapy bolszewickie i zakończyć życie gdzieś w łagrach dalekiej Syberii”. – Zacząłem się modlić, z trudem panując nad nerwami. W końcu dobiegły do mnie słowa mojego [nieżyjącego] Ojca: „Kiedy jesteś słabszy, to jedyną obroną jest desperacki atak na przeciwnika”.

Wyskoczyłem na ulicę. Byłem w długich butach i nocą nie miałem wyglądu burżuja.

Podszedłem do żołnierzy stojących obok czołgów. Poczęstowałem ich papierosami.

A gdie naszi? – spytałem.

- Naszi wsio jeszcze tam – jeden z żołnierzy wskazał w kierunku Niemenczyna.

- A tam jeszcze naszich niet? – pokazałem ręka w kierunku kościoła św. Rafała i szosy wiłkomierskiej.

- Niet, naszich tam jeszcze niet, oni nieskoro budut.

Szybko wróciłem do hotelu. Co prędzej wzięliśmy nasze walizki i chyłkiem, wzdłuż murów domów okalających plac Orzeszkowej dostaliśmy się do naszego samochodu. Zosia znalazła jakiś czerwony szalik. Naprędce uwiązałem jego część jako opaską, a resztą udekorowałem samochód (…) i wyjechaliśmy na pierwsza ulice mającą wylot na szosę wiłkomierską.

W pobliży szosy samochód zanurkował przednim kołem. Ulica przekopana była rowem, a przed nami na szosie wiłkomierskiej stały znowuż dwa czołgi sowieckie. Poczułem w sobie siłę desperata. Westchnąłem do Matki Bożej o pomoc. Wyskoczyłem z samochodu i podbiegłem do żołnierzy. Spojrzeli na moją czerwona opaskę, a ja na ich poczciwe, tak mi znane tępe twarze rosyjskich sołdatów.

- Riebiata – krzyknąłem, jakbym był komisarzem – pomagitie. Domkrat (lewar) u was jest?

- Jest, no nie rabotajet – odpowiedział jeden z żołnierzy. Czułem, że zadziałał u nich przez zaskoczenie odruch bezmyślnego wykonywania rozkazów. Należało się spieszyć.

- Nu kakije u was poriadki. Chaditie bystro wytianut maszynu, a patom zakurim.

Wspólnymi siłami wyciągnęliśmy samochód.

- Spasiba, bratcy – zawołałem, rzucając parę paczek papierosów przy wjeździe na szosę. – Spasiba – powtórzyłem.

Droga na Litwę stanęła otworem.

 

Więc i ja dziś mam poczucie, że otworem stoi droga do przywrócenia obywatelom ziemskim ich miejsca w naszej wciąż toczącej się  historii. Jasne, parlamentarzyści będą przez kolejne dwadzieścia lat przygotowywać kolejne dwadzieścia projektów (tyle już było) ustawy reprywatyzacyjnej i nigdy jej nie uchwalą. Wpływu na nich nie mam. Mogę za to namawiać „Kartę” i ziemian do pewnego wspólnego działania (ale to na razie tajemnica więc o tym za trochę). Mogę  pisać o tym co było i co -  w zmienionej formie – wciąż, na szczęście,  jest. To piszę.

https://www.odk.pl/po-palacach-i-dworach-mazowsza-cz-1,1233.html

http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/3685/Sucha/

http://www.shs.pl/?page_id=2368

https://www.antykwariat.waw.pl/ksiazka,1005680/marek_miller_arystokracja,2104.html

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%82ac_w_Ma%C5%82ej_Wsi

http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19440040017

https://pl.wikipedia.org/wiki/Reforma_rolna_w_Polsce

https://pl.wikipedia.org/wiki/Reforma_rolna_w_Polsce_(1944)

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzieje_rezydencji_na_dawnych_kresach_Rzeczypospolitej

https://ksiegarnia.karta.org.pl/produkt/karta-872016/

http://test.dsh.waw.pl/wydarzenia/wokol-palacu-i-dworu/

http://karta.org.pl/Aktualnosci/Album_%26amp%3Bbdquo%3BWokol_palacu_i_dworu__Z_kolekcji_Janusza_Przewlockiego%26amp%3Brdquo%3B/74

https://www.youtube.com/watch?v=1UIzl4_SFp4

---

tagi: ziemiaństwo polskie   dwory  aftanazy  przewłocki  morawski  minakowski  jaroszewski  marek kwiatkowski  zaosie  sucha  mała wieś  krzeszowicekarta  

	Anna-Mieszczanek
	25 czerwca 2017 19:54

24     2084    7 zaloguj sie by polubić